W herbach Rusi Kijowskiej znajdował się św. Michał. Współczesnym herbem Ukrainy nie jest już św. Michał Archanioł, ale tryzub (złoty trójząb na niebieskiej tarczy). Został on oficjalnie przyjęty w roku 1919 jako nawiązanie do insygniów wikingów zwanych tu Waregami i wywodzącej się z nich dynastii Rurykowiczów.
Ruryk, wódz Waregów, przybył w roku 862 do Nowogrodu – to symboliczna data powstania Rusi.
Herb Rusi Kijowskiej i obecny herb Ukrainy, charakterystyczna niebiesko-żółta kolorystyka
Oficjalne godło-herb Kijowa ze św. Michałem powstało późno, bo dopiero w XIV wieku, co opisuje Pateryk Kijowsko-Pieczerski.
Dawne herby Ziemi Kijowskiej z XVI i XVII wieku
Od roku 1569 herb województwa kijowskiego przedstawiał w czerwonym polu białą postać św. Michała Archanioła, trzymającego w prawej ręce goły opuszczony miecz (opuszczony miecz w heraldyce symbolizował pokorę), w lewej zaś pochwę. Herb ten był stosowany w XVII wieku przez magistrat Kijowa. W tej formie herb pozostał po przejściu pod protektorat Cesarstwa Rosyjskiego, zostało jedynie zmienione tło z czerwonego na niebieskie.
Dawne herby Ziemi Kijowskiej z XVI i XVIII w.
Kolejne oficjalne zatwierdzenie herbu Kijowa oraz Guberni Kijowskiej miało miejsce w roku 1782 i w takiej postaci pozostał on do roku 1918. W czasach sowieckich herb Kijowa zmieniono – w miejsce wygnanego Archanioła pojawiły się sierp, młot i gwiazdy. Powrócił św. Michał z mieczem i tarczą do herbu kijowskiego w roku 1995, a stosowną uchwałę podjęła Rada Miasta Kijowa w dniu 25 maja.
Dwa herby Kijowa, pierwszy z roku 1969 i drugi obecny zatwierdzony w roku 1995
Sławna niegdyś Złota Brama to obecnie jedynie betonowa rekonstrukcja. Zespół Ławry Peczerskiej (obecnie Rezerwat Historyczno-Kulturalny, ale na szczęście od kilkunastu lat także żywe miejsce kultu podlegające Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego) to unikalny zespół pustelni nad stromym brzegiem Dniepru, powstały w XI wieku, autentyczne duchowe, intelektualne i patriotyczne centrum Rusi Kijowskiej i w następnych trudnych wiekach. Dzisiaj obok wymienionej Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego funkcjonują jeszcze na Ukrainie Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego oraz Autokefaliczna Ukraińska Cerkiew Prawosławna. Obecnie cerkiew Świętego Michała „o złotych kopułach” to duma i wizytówka Kijowa. Jak powiedziano, została ona założona przez Światopełka II Michała w roku 1108. Klasztor św. Michała był pierwszym obiektem sakralnym na Rusi, którego kopuły zostały pokryte złotem. Typowa dla ruskiego budownictwa sakralnego ogromna ilość kopuł (najczęściej 13) symbolizowała Boga w otoczeniu 12 apostołów. Monaster został splądrowany w czasie najazdu Mongołów w roku 1240, kiedy Tatarzy barbarzyńsko wydarli złoto z kopuł. Po kilku wiekach popadania w ruinę, za czasów ihumena Hioba (1619-1620) miała miejsce rozbudowa, a dzięki wsparciu finansowemu ze strony hetmanów kozackich doszło do budowy nowego monasteru, pomieszczeń dla pielgrzymów oraz przebudowy wcześniejszych obiektów w stylu barokowym (warto tu nadmienić w charakterze dygresji, iż podobizna św. Michała znajdowała się za sprawą sławnego Bohdana Chmielnickiego na głównej chorągwi wojsk kozackich, a unieśmiertelniony przez Henryka Sienkiewicza hetman posiadał specjalne nabożeństwo do wodza anielskich zastępów i słusznie uważany jest na Ukrainie za bohatera narodowego).
Do jednej istniejącej kopuły dobudowano dalszych sześć. Zachowano jednak wystrój wnętrza w stylu bizantyjskim. Monaster był wówczas jednym z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych na Ukrainie, obiekt należał do najbogatszych klasztorów w Rosji, w najlepszym okresie mieszkało w nim i pracowało 240 mnichów. Po kilku wiekach świetności władze stalinowskie nakazały rozbiórkę klasztoru św. Michała, ponieważ zasłaniał budynek Komsomołu – ocalały jedynie mozaiki bizantyjskie, rozparcelowane do muzeów w Kijowie i Moskwie. Do rozbiórki użyto dynamitu, a dzieło zniszczenia miało miejsce w latach 1934-1936. Monaster św. Michała odbudowany został pieczołowicie przez odzyskującą wolność Ukrainę pod sam koniec XX wieku, główne prace miały miejsce w latach 1997-1998. Na placu przed soborem Michajłowskim stoi także wzniesiony w roku 1993 pomnik ofiar Wielkiego Głodu, pamiątka potwornego mordu Stalina, kiedy z jego rozkazu zagłodzono miliony niewinnych ludzi. Po potężnym spustoszeniu chrześcijaństwa wschodniego w wieku XX (tuż przed rokiem 1939 na wolności żyło 3-4 biskupów, a w największym powierzchniowo państwie świata funkcjonowała zaledwie setka parafii) wolne odradzanie się chrześcijaństwa przyniosła paradoksalnie II wojna światowa.
Prześledźmy w skrócie dzieju herbu rosyjskiego
Po raz pierwszy orzeł został użyty jako godło Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przez Iwana III Srogiego w 1472 po jego ślubie z księżniczką bizantyjską Zofią. Prawosławni książęta moskiewscy uważali się za kontynuatorów Cesarstwa Bizantyjskiego, które przestało istnieć w 1453. Na piersi orła znajduje się herb Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, przedstawiające św. Jerzego na koniu, walczącego ze smokiem – jest to tradycyjne, najstarsze godło Księstwa Moskiewskiego.
Podczas wojny moskiewskiej godło przechodziło wiele zmian, m.in. nie było na nim św. Jerzego, a orzeł był z brązu, na niektórych godłach w ogóle nie było orła, tylko św. Jerzy ze smokiem.
Pierwsze godła były dość proste – korona nad złotym, dwugłowym orłem, z tarczą świętego Jerzego na piersi, na tle czerwonym.
Po wstąpieniu na tron pierwszego cara z dynastii Romanowów, Michała Fiedorowicza, godło musiało ulec zmianie. Nad złotym, dwugłowym orłem pojawiły się trzy korony. Kolejną nowością było wprowadzenie symboli monarszych, korony i berła, które nastąpiło po włączeniu części Ukrainy do Rosji. Wzorując się na orle cesarstwa rzymskiego, zmieniono kształt skrzydeł, które teraz nadawały orłu siły i potęgi. Właśnie takie godło znalazło się na wieży Kremla w 1654 roku. W 1667 roku ogłoszono oficjalnie, że te trzy korony mają symbolizować Kazań, Astrachań i Syberię.
Kolejna zmiana nastąpiła za Piotra I Wielkiego w 1698 roku. Orzeł zmienił kolor na czarny, a na jego piersi pojawił się łańcuch Orderu Świętego Andrzeja, który był patronem Piotra I. Jako ciekawostkę można dodać, że początkowo łańcuch z orderem ogarniał całego orła, dopiero później otaczał tylko tarczę ze świętym Jerzym. W miejsce trzech równorzędnych koron pojawiła się jedna główna (insygnium koronacyjne Romanowów, które symbolizowało cesarstwo, bowiem Piotr ogłosił się imperatorem, choć korona ta pojawiła się dziesięć lat wcześniej przed tym faktem), górująca na pozostałymi i dwie mniejsze, znajdujące się na głowach orła. Po nim godło zmieniło się nieznacznie – kształt skrzydeł stał się bardziej nierównomierny, a na orderze św. Jerzego pojawił się napis: „Za wiarę i wierność” pisany cyrylicą.
Godło wzbogacił car Paweł I w 1799 roku. Tarcza ze świętym Jerzym (uznawana przez cara za podstawowe, niezmienialne godło Rosji) zabijającym smoka została umieszczona na krzyżu maltańskim. Związane jest to prawdopodobnie z zajęciem Malty przez Napoleona, po którym car wziął zakon maltański w „opiekę” i otrzymał tytuł wielkiego mistrza. Ten nowy element oparty był na Orderze świętego Jerzego. Order spinają mniejsze orły rosyjskie z krzyżami maltańskimi na piersiach w miejscu postaci św. Jerzego. Sam krzyż wraz z orderem i tarczą został ukoronowany kolejną koroną – maltańską, tak więc występują już cztery królewskie nakrycia głowy – oprócz tego dwie nad głowami orła i czwarta, imperatorska górująca nad godłem. Nieznacznej zmianie uległ sam orzeł; został nieco zniekształcony, jego nogi tworzą zrośniętą całość z ogonem.
Sam car Paweł opracowywał projekt Wielkiego Herbu Cesarstwa Rosyjskiego, gdzie na wielkiej czarno-białej tarczy i dziewięciu mniejszych miały się pojawić czterdzieści trzy herby różnych ziem imperium. Pod krzyżem maltańskim proponowano postawić postać świętego Andrzeja, zaś archaniołowie Gabriel i Michał mieli stać obok herbu i podtrzymywać insygnia koronacyjne. Nie doszło to do skutku, jednak niektóre elementy zostały wykorzystane w późniejszych pracach. Syn Pawła, Aleksander I Pawłowicz, wydał w 1801 roku dekret, który znosił krzyż maltański z godła rosyjskiego.
Podczas następnego okresu wygląd orła ulegał zmianom wręcz rewolucyjnym. Bardzo często się zmieniał, miał jedną lub trzy korony, natomiast w łapach trzymał nie tradycyjne symbole monarsze, lecz nowe, dziwne, które przedostały się do Rosji z europejskim stylem „Empire”. Car Mikołaj I Romanow wprowadził dwa równorzędne godła. Pierwsze ma jedną, imperialną koronę, a w łapach trzyma złoty wieniec laurowy, złotą wstęgę i złote pioruny wraz z płonącym zniczem. Jego skrzydła opadają w dół. Natomiast drugie jest bardziej znane: trzy korony, tradycyjne symbole władzy w łapach, skrzydła skierowane w górę, a na nich po raz pierwszy pojawiają się tarcze herbowe ziem cesarstwa: Polski, Krymu, Finlandii, Kazania, Astrachania i Syberii. W roku 1857 przeprowadzono reformę, wzorowaną na Europie Zachodniej i według heraldyki niemieckiej. Orzeł przybrał zupełnie inny kształt, srebrzysty kolor, postać św. Jerzego została odwrócona w drugą stronę, a na skrzydłach pojawiło się więcej herbów ziem: Kazania, Polski, Mołdawii (?), trzech wielkich księstw: Kijowa, Włodzimierza i Nowogrodu, a na lewym skrzydle Astrachania, Syberii, Gruzji i Finlandii.
Zaprojektowano również Herb Mały, Średni i Wielki cesarstwa. Wzór Dużego z 1882 r. przedstawia się tak: w centralnej części dwugłowy orzeł na żółtym tle, ukoronowany trzema koronami, tarcza zwieńczona hełmem świętego Aleksandra Newskiego. Obok stoją archaniołowie Gabriel i Michał. Nad nimi znajdowała się jeszcze jedna korona imperialna z rosyjskim napisem: „Bóg z nami”. Wokół znajduje się kilkanaście herbów prowincji. Wielkie herby po prawej stronie to: Kazania, Polski, Mołdawii i 3 wielkich księstw, na lewej stronie Astrachania, Syberii, Gruzji i Finlandii. Małe herby w górnej części to symbole mniejszych ziem: herb regionów północno-wschodnich, połączony herb obwodów białoruskich i litewskich (W. Ks. Litewskiego, białostockiego, żmudzkiego, połockiego, witebskiego i mścisławskiego), połączony herb obwodów, m.in. smoleńskiego i pskowskiego, połączony herb obwodów pd.-wschodnich: wołyńskiego, podolskiego i czernichowskiego, połączony herb obwodów nadbałtyckich: Estonii, Inflant, Kurlandii-Semigalii, karelskiego oraz na końcu herb Turkiestanu. Na samym dole herbu Wielkiego jest herb rodziny Holstein – Gottorp – Romanow, jedyny raz w historii cesarstwa rosyjskiego.
Herb mały cesarstwa różnił się od tego z 1857 roku tylko zmianą koloru koron ze złotego na srebrny i nieznaczną zmianą sylwetki.
Wszystkie te herby obowiązywały do upadku caratu w 1917 roku. Wtedy powołano komisję złożoną z wybitnych artystów i historyków, by opracować nowy projekt godła narodowego Rosji. Podstawą był orzeł z czasów Iwana III, pozbawiony wszelkich symboli władzy. Takie godło obowiązywało nawet po przejęciu władzy przez bolszewików, aż do wprowadzenia godła sowieckiego w lipcu 1918 roku. Ten, był zupełnie niezwiązany z żadną tradycją ani heraldyką: czerwona tarcza z sierpem i młotem, wokół kłosy żyta, nad nią czerwona gwiazda, a na dole napis: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” (zobacz godło ZSRR).
Stary wizerunek godła przywrócono w 1993 roku. Nawiązuje on do wyglądu orła z przełomu XV i XVI wieku. Kolor ptaka jest złoty, podobnie trzech koron. Święty Jerzy ponownie usytuowany jest według heraldyki wschodniej
Herb wielki z 1883
W polu złotym orzeł czarny z orężem złotym i językami czerwonymi, w szponach berło imperatorskie złote z dwugłowym orłem i takież jabłko, na piersiach tarcza francuska, czerwona z otokiem złotym, ze świętym Jerzym w zbroi srebrnej i płaszczu błękitnym, koniu srebrnym, wspiętym w uprzęży błękitnej, pasach złotych, siodle czerwonym, przyszywający włócznią złotą takiegoż smoka ze skrzydłami zielonymi, na głowach korony cesarskie. Powyżej korona cesarska większa, ze wstęgą św. Andrzeja na boki rozłożoną. Na tarczy hełm świętego Aleksandra Newskiego, z labrami złoto-czarnymi, za i poniżej tarczy łańcuch orderu św. Aleksandra. Trzymacze: po stronie prawej archanioł Michał w zbroi srebrnej z krzyżem złotym na piersiach i płaszczu błękitnym, w prawicy miecz ognisty wzniesiony ku górze, po stronie lewej archanioł Gabriel w tunice białej, orarionie złotym i chlamidzie czerwonej, w lewicy krzyż. Całość okryta namiotem heraldycznym złotym, usianym czarnymi dwugłowymi orłami, podbitym gronostajem, związanym na rogach, z dewizą herbową na kopule, zwieńczonym koroną cesarską ze wstęgą św. Andrzeja na boki rozłożoną i sztandarem cesarski, złoty z herbem imperium rosyjskiego. Namiot otoczony po prawej gałęzią laurową z herbami ukoronowanymi Carstwa Kazańskiego, Królestwa Polskiego, Carstwa Taurydzkiego, Zjednoczonych Wielkich Księstw Nowogrodzkiego, Kijowskiego i Włodzimierskiego, po lewej gałęzią dębową z herbami ukoronowanymi Carstwa Astrachańskiego, Carstwa Syberyjskiego, Carstwa Gruzińskiego i Wielkiego Księstwa Finlandzkiego, poniżej herb rodowy Romanowów, powyżej tarcze ziemskie po prawej księstwa wielkorosyjskiego, księstw białoruskiego i litewskiego, regionów północno-wschodnich, po lewej księstw południowo-zachodnich, regionów bałtyckich i Turkiestanu, z tyłu promienie wschodzącego słońca.
Na zdjęciach poniżej:
1. Brama Lacka z wizerunkiem św. Michałą Archanioła w Kijowie
2. Ławra Peczerska (Ukraina)
3-4. Monaster św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach (Kijów)
5. Złota Hrywna
6. Znaczek ze św Michałem (Ukraina)
7. Znaczek - 900-lecie Monastyru Michajłowskiego (Rosja)
8. Stacja Metra Złotwa Brama
